Το γαλάζιο φεγγάρι του φετινού Αυγούστου είναι πράγματι γαλάζιο;

cliquez ici pour la version française/κλικ εδώ για τη γαλλική έκδοση
Περί blue moon ο λόγος αλλά όχι για το κλασσικό τραγούδι των Rodgers and Hart. Όχι, σε αυτό το αρθράκι ασχολούμαι με τα προβλήμάτα των αστρονόμων που προσπάθησαν να συμβιβάσουν τους κύκλους της σελήνης και του ήλιου. Υπάρχουν πολλές πηγές επί του θέματος, βιβλία και ίντερνετ, και ο στόχος μου δεν είναι να τις αντιγράψω αλλά να κάνω μια μικρή περίληψη. Οι αναγνώστες που θέλουν να εμβαθύνουν μπορούν να ξεκινήσουν από τις σελίδες που αναφέρω στο τέλος και να προχωρήσουν.

Το υπόλοιπο μιας διαίρεσης

Το όλο πρόβλημα ξεκινάει από το υπόλοιπο μιας διαίρεσης :

• ένας σεληνιακός μήνας (ο συνοδικός για την ακρίβεια αφού αυτός χρησιμοποιείται στα σεληνιακά ημερολόγια) είναι λίγο μεγαλύτερος από 29,5 ημέρες.
• απ'την άλλη ένα ηλιακό έτος διαρκεί κάτι λιγότερο από 365,25 ημέρες.

Διαιρώντας 365,25 δια 29,5 βρίσκουμε 12 για πηλίκο και 11,25 ημέρες υπόλοιπο. Οπότε σε ένα σεληνιακό έτος χωράνε 12 φεγγάρια και μας περισεύουν 11,25 ημέρες. Πώς μπορούμε να συμβιβάσουμε αυτά τα δυο ημερολόγια;

Λάθη που αθροίζονται με τα χρόνια

Σε ένα αμιγώς σεληνιακό ημερολόγιο, αυτές οι 11 μέρες έχουν σαν αποτέλεσμα μια «διολίσθηση» των μηνών από τη μια χρονιά στην άλλη.
Σε ένα αμιγώς ηλιακό ημερολόγιο, όπως είναι το Γρηγοριανό, είναι οι φάσεις της Σελήνης που μετατοπίζονται με τα χρόνια.
Και σε ένα μεικτό ηλιακό/σεληνιακό όπως της αρχαίας Αθήνας, αναγκαζόμαστε να παρεμβάλουμε περιοδικά μέρες για να ξαναταιριάξουν οι δυο κύκλοι.

Στην αρχαία Ελλάδα

Ή για την ακρίβεια στην Αττική (κάθε πόλη-κράτος είχε τα ημερολόγια της), το σεληνιακό ημερολόγιο με 12 μήνες (εναλλάξ των 29 ή 30 ημερών για να φτάσουμε την περίοδο των 29,5) ήταν σε χρήση για τον καθορισμό των θρησκευτικών γιορτών. Για να διορθώσουν τη διολίσθηση των μηνών από τη μια χρονιά στην άλλη, οι Αθηναίοι πρόσθεταν 3 εμβόλιμους μήνες σε κάθε περίοδο 8 ετών: ο τρίτος, ο πέμπτος και ο όγδοος χρόνος είχαν 13 μηνες αντί για 12. Ο εμβόλιμος μήνας δεν είχε ξεχωριστό όνομα, οι Αθηναίοι απλώς επαναλάμβαναν ένα μήνα, συνήθως τον Ποσειδεώνα.
Κάνοντας τους πολλαπλασιασμούς βρίσκουμε πράγματι (3*13+5*12)*29,5=2920,5 ημέρες για τη σελήνη και 365,25*8=2922 ημέρες για τον ήλιο μέσα στην οχταετία. Μένει ακόμη μια διαφορά 1,5 ημέρα (περίπου γιατί και το 29,5 και το 365,25 είναι προσεγγίσεις) αλλά αυτό δεν ενοχλούσε καθόλου τους Αθηναίους που συνήθιζαν κατά τα φαινόμενα να προσθαφαιρούν μέρες όπως τους βόλευε. (διαβάστε και το απόσπασμα του Αριστοφάνη που παραθέτω στο τέλος).

Και το μπλε φεγγάρι που κολλάει με όλα αυτά;

Μην είστε ανυπόμονοι, φτάνουμε και στο μπλε φεγγάρι λίγους αιώνες αργότερα.
Το μεσαίωνα το Αττικό ημερολόγιο έχει αντικατασταθεί πια από το Ιουλιανό και μετά από το Γρηγοριανό, και τα δυο ηλιακά. Η Ευρώπη είναι πια Χριστιανική αλλά υπάρχουν ακόμη πολλές γιορτές που καθορίζονται από τη σελήνη (με σημαντικότερο το Πάσχα) και οι μοναχοί του μεσαίωνα έχουν τα ίδια προβλήματα με τους αρχαίους ιερείς για να ταιριάξουν τους σεληνιακούς κύκλους των γιορτών με τους ηλιακούς κύκλους των εποχών. Πάλι αυτό το πρόβλημα των 11 ημερών υπόλοιπο της διαίρεσης!
Ονομάζουν λοιπόν τις πανσελήνους και καθορίζουν τις γιορτές μετρώντας 3 πανσελήνους ανά εποχή. Μόνο που, περίπου κάθε τρία χρόνια, μια τέταρτη πανσέληνος κάνει την εμφάνιση της μέσα στην ίδια εποχή. Για να μην μετατοπιστούν τα πάντα, η τρίτη πανσέληνος της μιας εποχής με 4 πανσελήνους θεωρείται παρείσακτη και βαφτίζεται πλαστή, «belewe» σε παλιά αγγλικά, λέξη που μετά μερικούς αιώνες παραφθορών πιστεύεται έγινε blue. Ορίστε λοιπόν το blue moon μας.

Η υπόθεση περιπλέκεται λίγο ακόμη στα μέσα του XX^ου αιώνα

Αυτή η παρείσακτη πανσέληνος ήταν λοιπόν η τρίτη πανσέληνος σε μια εποχή με 4 πανσελήνους. Ναι αλλά η σημερινή πανσέληνος είναι η τρίτη και τελευταία του φετινού καλοκαιριού, η επόμενη πανσέληνος είναι μετά το ηλιοστάσιο του Σεπτεμβρίου άρα θα είναι Φθινόπωρο! Γιατί λοιπόν όλος ο κόσμος μιλάει για το αποψινό μπλε φεγγάρι;
Απλούστατα γιατί το 1946, ένας ερασιτέχνης αστρονόμος δημοσίευσε ένα άρθρο στο περιοδικό Sky & Telescope όπου όριζε ως γαλάζιο φεγγάρι τη δεύτερη πανσέληνο οποιουδήποτε μήνα. Κι από εκεί ξεκινάει ένα λάθος που μισό αιώνα αργότερα έχει πια επικρατήσει αντί του αρχικού ορισμού.
Σύμφωνα λοιπόν με το νέο ορισμό εδώ και μισό αιώνα, η σημερινή πανσέληνος είναι μπλε καθώς είναι η δεύτερη του Αυγούστου. Αλλά σύμφωνα με τον ιστορικό ορισμό θα πρέπει να περιμένουμε την πανσέληνο του Αυγούστου 2013, που αν και μοναδική πανσέληνος του μήνα θα είναι η τρίτη από τις 4 πανσελήνους του καλοκαιριού 2013.

Θέλετε να διαβάσετε λίγα παραπάνω;

Ιδού μερικές πηγές για όσου θέλουν να εμβαθύνουν:

• Ένα άρθρο του Sky & Telescope που εξιστορέι την αλλαγή ορισμού.
• Η άποψη του Farmer's Almanac
• Το αρχαίο Αττικό ημερολόγιο

Και για το τέλος, διασκεδάστε με ένα απόσπασμα από τις Νεφέλες του Αριστοφάνη όπου η Σελήνη κατηγορεί τους Αθηναίους ότι κάνουν ό,τι τους κατέβει με τα ημερολόγια:

και των ημερών την τάξιν άνω κάτω κάνετε, κι οι Θεοί σας κάθε τόσο την Σελήνην φοβερίζουν, όταν νηστικοί γυρίζουν, και δεν φεύγουν χορτασμένοι με θυσίαν λιπαράν σύμφωνα με τας ημέρας και την πρέπουσαν σειράν. Κι όταν θέλωμεν θυσίας, σεις δεν θυσιάζετε, μα στρεβλώς δικάζετε, όταν δε τον Σαρπηδόνα και τον Μέμνονα πενθούμεν και νηστεύομεν απ’ όλα δι’ εκείνους κι ασιτούμεν, σεις προσφέρετε θυσίας κι η καρδούλα σας ανοίγει… δι’ αυτά σαν είχε λάχει στον Υπέρβολον να φύγει φετεινός Ιερομνήμων, ανηρπάγη παρ’ ημών εξ αυτής της κεφαλής του το στεφάνι με θυμόν, επειδή μ’ αυτόν τον τρόπον αναγκαίον θα νομίσει με την τάξιν της Σελήνης την ζωήν να κανονίσει.

Μετάφραση του Γ. Σουρή, σελίδα 42.

ἀλλ᾽ ἄνω τε καὶ κάτω κυδοιδοπᾶν: ὥστ᾽ ἀπειλεῖν φησιν αὐτῇ τοὺς θεοὺς ἑκάστοτε ἡνίκ᾽ ἂν ψευσθῶσι δείπνου κἀπίωσιν οἴκαδε, τῆς ἑορτῆς μὴ τυχόντες κατὰ λόγον τῶν ἡμερῶν. 620κᾆθ᾽ ὅταν θύειν δέῃ, στρεβλοῦτε καὶ δικάζετε: πολλάκις δ᾽ ἡμῶν ἀγόντων τῶν θεῶν ἀπαστίαν, ἡνίκ᾽ ἂν πενθῶμεν ἢ τὸν Μέμνον᾽ ἢ Σαρπηδόνα, σπένδεθ᾽ ὑμεῖς καὶ γελᾶτ᾽: ἀνθ᾽ ὧν λαχὼν Ὑπέρβολος τῆτες ἱερομνημονεῖν, κἄπειθ᾽ ὑφ᾽ ἡμῶν τῶν θεῶν 625τὸν στέφανον ἀφῃρέθη: μᾶλλον γὰρ οὕτως εἴσεται κατὰ σελήνην ὡς ἄγειν χρὴ τοῦ βίου τὰς ἡμέρας.

Πρωτότυπο κείμενο από το Perseus project, στίχοι 615-626.