Αραχίδες, από το Θεόφραστο στον Plumier: βοτανική ιστορία και ετυμολογία

Το έναυσμα για αυτή την ανάρτηση μου το έδωσε ο φίλος Νίκος με μια ωραιότατη ανάρτηση για τον αγαπημένο μου ξηρό καρπό, το φιστίκι Αιγίνης που σας συνιστώ να διαβάσετε.
Κάπου στο τέλος του κειμένου του λοιπόν ο Νίκος αναφέρει και το αράπικο φιστίκι, μιλάει για τη νοτιοαμερικάνικη καταγωγή του και σημειώνει ότι όποιος του έδωσε το όνομα αραχίδα είχε διαβάσει τον Θεόφραστο ο οποίος μιλάει για «ένα φυτό ονόματι αραχίδνα, το οποίο υπό γην φέρει καρπόν».
Τα αράπικα φιστίκια είναι οι ξηροί καρποί που μου αρέσουν λιγότερο απ'όλους (το μόνο που μου άρεσε όταν ήμουν μικρός ήταν το εύκολο ξεφλούδισμα αλλά τώρα πια πωλούνται ξεφλουδισμένοι). Αλλά η ιστορία των φυτών και των ονομάτων τους είναι πάντα ενδιαφέρουσα οπότε η παραπάνω φράση μου κίνησε την περιέργεια να το ψάξω λίγο παραπάνω. Ήξερα βέβαια ότι η καταγωγή του φυτού είναι από τη νότιο Αμερική, πιθανότατα το Περού, κι ότι στην Ευρώπη μας ήρθε μέσω Αφρικής, κάτι που εξηγεί το όνομα «αράπικο» στα ελληνικά. Αλλά τότε πού κολλάει ο Θεόφραστος;

1703: Charles Plumier, botaniste du roi

Ας ξεκινήσουμε από τον Charles Plumier, μοναχό και κυρίως βοτανολόγο του βασιλιά Λουδοβίκου XIV. Ο Plumier με 4 ταξίδια που έκανε στις Αντίλες είναι από τους σημαντικότερους βοτανολόγους της εποχής του, ειδικευμένος στη χλωρίδα της κεντρικής και νότιας Αμερικής. Του χρωστάμε τις πρώτες περιγραφές και τα ονόματα (μερικές φορές και τα πρώτα δείγματα που μεταφέρθηκαν στην Ευρώπη) από γνωστά πλέον φυτά όπως η μπιγκόνια, η φούξια, η μανόλια και η αραχίδα. Πράγματι,στη σελίδα 49 του Nova plantarum americanarum genera του Charles Plumier, δημοσιευμένου το 1703, βρίσκουμε μια σύντομη περιγραφή ενός φυτού ονόματι Arachidna quadrifolia χωρίς όμως κάποια εξήγηση για το όνομα ή κάποια αναφορά στο Θεόφραστο.

1723: Guillaume Nissolle, demonstrateur de botanique de l'université de Montpellier

Ο Guillaume Nissolle ήταν καθηγητής βοτανικής στο πανεπιστήμιο ιατρικής του Montpellier. To 1723 δημοσίευσε την περιγραφή ενός φυτού που ονόμασε Arachidnoides americana εξηγώντας ότι πρόκειται για το ίδιο φυτό που περιέγραψε 20 χρόνια πριν ο Plumier αλλά ότι διαφωνεί με το όνομα Arachidna που έδωσε ο «σπουδαίος βοτανολόγος Plumier». Λέει στη σελίδα 390 ότι το φυτό που περιγράφουν δεν έχει παρά μια επιφανειακή σχέση με το φυτό Arachidna που περιγράφουν οι αρχαίοι συγγραφείς και προτείνει το όνομα Arachidnoides αντί του Arachidna που έδωσε ο Plumier. Όπως ξέρουμε πια, τελικά το όνομα που επικράτησε ήταν το Arachida αν και ο Nissolle είχε δίκιο.
Βέβαια το φυτό σήμερα λέγεται Arachida hypogea και όχι Arachidna quadrifolia αλλά δεν έψαξα πότε έγινε αυτή η τελευταία αλλαγή στην ονομασία.

300 π.Χ. Θεόφραστος, φιλόσοφος και βοτανολόγος

Ο Θεόφραστος πέρα από φιλόσοφος, διάδοχος του Αριστοτέλη, είναι και ο πρώτος βοτανολόγος που προσπαθεί να καταρτίσει ένα συστηματικό κατάλογο ταξινόμησης φυτών. Στο έργο του Περί φυτών ιστορία βρίσκουμε δύο αναφορές στην αραχίδνα:
Στο πρώτο βιβλίο, κεφάλαιο 1, παράγραφος 6, αναφέρει την αραχίδνα που «υπό γης φέρει καρπόν».
Λίγες σελίδες αργότερα, στο ίδιο βιβλίο, κεφάλαιο 6, παράγραφος 12, περιγράφοντας την ποικιλία των ριζών, αναφέρει ξανά την αραχίδνα και ένα φυτό «όμοιο τω αράκω» των οποίων οι ρίζες «φερουσι αμφότεραι καρπόν ουκ ελάττω του άνω».
Ξέρουμε πια με σιγουριά ότι όπως παρατήρησε ο Nissolle, το φυτό που περιγράφει ο Θεόφραστος δεν έχει καμμια σχέση με τη σύγχρονη αραχίδα, το αράπικο φιστίκι από τη νότιο Αμερική. Τι ήταν όμως αυτό το φυτό που ήταν γνωστό στην αρχαιότητα;

Fabacea

Το πιθανότερο είναι να πρόκειται για Trifolium subterraneum ή για Lathyrus amphicarpus. Πρόκειται για μια ποικιλία τριφυλλιού και μια ποικιλία λαθουριού που και οι δυο εμφανίζουν γεωτροπισμό: μόλις δέσουν καρπό, το φυτό γέρνει προς το χώμα και θάβει τον καρπό του. Καμμιά σχέση με τα αράπικα φιστίκια όπου ο καρπός σχηματίζεται στο ρίζωμα, αλλά καταλαβαίνουμε πως προκλήθηκε η σύγχυση.
Πιθανολογώ, χωρίς να έχω καμμια απόδειξη, ότι το «όμοιο τω αράκω» φυτό που αναφέρει ο Θεόφραστος δεν είναι το υπόγειο τριφύλλι αλλά το αμφίκαρπο λαθούρι. Lathyrus clymenum είναι η φάβα Σαντορίνης, Lathyrus sativus είναι οι άλλες φάβες, Lathyrus odorata είναι το μοσχομπίζελο. Όλα αυτά τα είδη μοιάζουν μεταξύ τους αλλά και με τον αρακά, Pisum sativum ο οποίος χρησιμοποιείται στην Αμοργό για φάβα. Περισσότερα σε αυτή τη μελέτη.
Είναι γεγονός ότι όλα αυτά τα φυτά μοιάζουν αρκετά και μάλιστα ανήκουν όλα στην οικογένεια των Fabacae, μεγάλη οικογένεια φυτών που από τα φασόλια φτάνει μέχρι τις μιμόζες και τις ακακίες, και που περιλαμβάνει και το αράπικο φιστίκι!